اشخاص و محجورین در حقوق مدنی ایران

مقدمه

یکی از بنیادی‌ترین مباحث در علم حقوق مدنی، شناسایی «اشخاص» و بررسی وضعیت حقوقی آنان است. منظور از شخص، موجودی است که می‌تواند صاحب حق و تکلیف باشد. در حقوق ایران، اشخاص به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: اشخاص حقیقی (انسان‌ها) و اشخاص حقوقی (نهادها و سازمان‌ها). هر یک از این دو دسته، حقوق و تکالیفی دارند و قانون‌گذار با تعیین قواعد مشخص، حدود اختیارات و مسئولیت‌های آنان را مشخص می‌کند.

در میان اشخاص حقیقی، برخی به دلایل جسمی، روانی یا سنی قادر به اداره امور خود نیستند و یا قدرت تشخیص نفع و ضرر را ندارند. این دسته تحت عنوان «محجورین» شناخته می‌شوند. بررسی جایگاه محجورین در حقوق ایران اهمیت فراوانی دارد، زیرا نشان‌دهنده توجه قانون به حمایت از اقشار آسیب‌پذیر جامعه است. در این مقاله به صورت جامع به بررسی مفهوم اشخاص، اهلیت، حجر و انواع محجورین می‌پردازیم.

۱. اشخاص در حقوق مدنی

الف) اشخاص حقیقی

اشخاص حقیقی همان انسان‌ها هستند که از لحظه تولد تا زمان مرگ دارای شخصیت حقوقی محسوب می‌شوند.

• آغاز شخصیت حقوقی: به محض تولد زنده، انسان دارای حقوق می‌شود. برای مثال، نوزادی که زنده به دنیا می‌آید، می‌تواند مالک ارث شود، حتی اگر چند دقیقه بعد فوت کند.

• پایان شخصیت حقوقی: با مرگ انسان، شخصیت حقوقی وی از بین می‌رود و دیگر نمی‌تواند صاحب حق یا تکلیف باشد. پس از مرگ، دارایی شخص به ورثه منتقل می‌شود.

اشخاص حقیقی دارای حقوق و تکالیف متنوعی هستند، از جمله حق مالکیت، حق ازدواج، حق دادخواهی و بسیاری موارد دیگر.

ب) اشخاص حقوقی

اشخاص حقوقی موجوداتی اعتباری هستند که توسط قانون یا اراده افراد به وجود می‌آیند. مانند شرکت‌های تجاری، مؤسسات غیرانتفاعی، انجمن‌ها و حتی دولت.

ویژگی‌های اصلی اشخاص حقوقی عبارتند از:

• شخصیت مستقل: اشخاص حقوقی دارای شخصیت مستقل از اعضای خود هستند.

• حقوق و تکالیف مستقل: می‌توانند مالک اموال شوند، قرارداد ببندند، اقامه دعوا کنند یا طرف دعوا قرار گیرند.

• پایان شخصیت: با انحلال یا ورشکستگی، شخصیت حقوقی پایان می‌یابد.

بدین ترتیب، مفهوم «شخص» در حقوق تنها محدود به انسان‌ها نیست، بلکه نهادهایی که بر اساس قانون ایجاد می‌شوند نیز به عنوان شخص شناخته می‌شوند.

۲. اهلیت و اهمیت آن

اهلیت تمتع

اهلیت تمتع به معنای شایستگی برای دارا شدن حق است. هر انسان از لحظه تولد تا زمان مرگ دارای اهلیت تمتع است. این اهلیت، جنبه ذاتی دارد و سلب آن از هیچ فردی امکان‌پذیر نیست. حتی نوزاد یا مجنون نیز اهلیت تمتع دارد و می‌تواند صاحب حق شود.

اهلیت استیفاء

اهلیت استیفاء به معنای توانایی اجرای حقوق و انجام اعمال حقوقی مانند خرید، فروش یا ازدواج است. اهلیت استیفاء نیازمند شرایطی چون بلوغ، عقل و رشد است. بنابراین، هر انسانی اهلیت تمتع دارد، اما اهلیت استیفاء ممکن است محدود شود.

اهلیت استیفاء برای ایجاد نظم در روابط اجتماعی ضروری است. اگر همه افراد، صرف‌نظر از سن و توانایی، حق دخالت در امور حقوقی می‌داشتند، امنیت معاملات و قراردادها از بین می‌رفت. از این رو قانونگذار شرایطی برای تحقق اهلیت استیفاء تعیین کرده است.

۳. مفهوم حجر

«حجر» در لغت به معنای منع و بازداشتن است. در اصطلاح حقوقی، حجر یعنی محرومیت شخص از اعمال و اجرای حقوق خود. فرد محجور کسی است که قانون او را به دلایل خاصی از مداخله در امور مالی و حقوقی خویش منع می‌کند.

دلایل حجر معمولاً شامل:

• ناتوانی ذهنی (مانند جنون)

• فقدان رشد و تجربه (مانند صغیر یا سفیه)

• مصلحت عمومی (برای حمایت از افراد ضعیف)

بنابراین، حجر به هیچ عنوان به معنای سلب همه حقوق نیست، بلکه تنها محدودیت در اهلیت استیفاء است.

۴. اقسام محجورین

قانون مدنی ایران سه دسته اصلی از محجورین را معرفی می‌کند:

الف) صغیر

صغیر کسی است که به سن بلوغ نرسیده است.

• صغیر غیرممیز: کودک خردسالی است که قدرت تشخیص نفع و ضرر خود را ندارد. مثلاً یک کودک پنج‌ساله اگر بخواهد خانه‌ای بفروشد، معامله‌اش باطل است.

• صغیر ممیز: کودکی که توانایی تشخیص نسبی نفع و ضرر را دارد (مثلاً یک نوجوان ۱۲ ساله). معامله او غیرنافذ است و نیاز به اجازه ولی یا قیم دارد.

ب) مجنون

مجنون فردی است که قوه عقلانی خود را از دست داده و قدرت درک و تشخیص امور را ندارد.

• جنون دائمی: فرد همیشه در حالت جنون است.

• جنون ادواری: فرد گاهی عاقل و گاهی مجنون است. در دوران افاقه، او مانند فرد سالم دارای اهلیت است.

ج) سفیه (غیررشید)

سفیه فردی است که اگرچه بالغ و عاقل است، اما در امور مالی توانایی تصمیم‌گیری صحیح ندارد. سفیه در خرج کردن دارایی خود دچار افراط و تفریط می‌شود. حجر سفیه محدود به امور مالی است و در امور غیرمالی مانند ازدواج، اهلیت کامل دارد.

۵. نمایندگان قانونی محجورین

برای اداره امور محجورین، قانون اشخاصی را به عنوان نماینده قانونی تعیین کرده است:

1. ولی قهری: پدر و جد پدری که به صورت قانونی و بدون نیاز به حکم دادگاه، ولایت بر فرزندان دارند.

2. وصی منصوب از طرف ولی قهری: ولی قهری می‌تواند برای بعد از مرگ خود وصی تعیین کند تا از فرزند صغیر یا مجنون نگهداری کند.

3. قیم: اگر ولی قهری یا وصی وجود نداشته باشد، دادگاه برای محجور قیم تعیین می‌کند. وظیفه قیم حمایت و اداره اموال محجور است.

این نهادها تضمین می‌کنند که اموال و حقوق محجورین در معرض سوءاستفاده قرار نگیرد.